رادیوتراپی (پرتودرمانی) چیست؟

رادیوتراپی یا پرتودرمانی (radiotherapy)، روشی جدید در درمان انواع سرطان ها تومور های جامد است که با استفاده از پرتوهای پرانرژی مانند اشعه ایکس، سلول‌های سرطانی را مورد هدف قرار داده واز رشد و تکثیر آنها جلوگیری می‌کند. این روش درمانی می‌تواند به تنهایی یا در کنار جراحی و روش شیمی‌درمانی (chemotherapy)، برای انواع تومورهای جامد و برخی سرطان‌ها به کار رود. در کل می‌‍توان گفت هدف اصلی رادیوتراپی، نابودی سلول‌های سرطانی با کمترین آسیب به بافت‌های سالم اطراف توده است. با توجه به نوع و سطح سرطان، پزشک متخصص انکولوژی (متخصص سرطان خون)، دوز و تعداد جلسات پرتودرمانی را تعیین می‌کند.

انواع رادیوتراپی

رادیوتراپی یا پرتودرمانی، یک روش درمانی کلیدی در برابر سرطان های خونی است که با استفاده از پرتوهای پرانرژی، سلول‌های سرطانی را هدف قرار داده و از بین می‌برد. این روش درمانی انواع مختلفی دارد که هر کدام با توجه به عوامل مختلفی از جمله نوع سرطان، محل تومور و شرایط بیمار انتخاب می‌شوند. در حالت کلی، رادیوتراپی به دو دسته اصلی خارجی و داخلی تقسیم می‌شود. در رادیوتراپی خارجی، پرتوها از طریق دستگاهی خارج از بدن به سمت تومور تابانده می‌شوند، در حالی که در رادیوتراپی داخلی، منبع پرتوزا در داخل بدن و نزدیک تومور قرار می‌گیرد.

1.رادیوتراپی خارجی (External Beam Radiotherapy)

در این روش، پرتوهای پرانرژی ایکس از طریق یک دستگاه به نام شتاب‌دهنده خطی (Linear Accelerator) از خارج از بدن به سمت تومور سرطانی هدایت می‌شوند. این روش رایج‌ترین نوع پرتودرمانی در دنیا است و برای درمان انواع مختلف سرطان‌ها از جمله سرطان‌های پستان، ریه، پروستات، سر و گردن استفاده می‌شود. پرتودرمانی خارجی می‌تواند به سه روش سه‌بعدی (3D-CRT)، تعدیل‌شده (IMRT) یا با هدایت تصویری (IGRT) انجام شود.

رادیوتراپی سه‌بعدی (3D-CRT)

پرتودرمانی تطبیقی سه‌بعدی یا 3D-CRT یکی از روش های پیشرفته در رادیوتراپی خارجی است که با بهره‌گیری از تصاویر سه‌بعدی تومور سرطانی و بافت‌های اطراف آن، امکان شناسایی دقیق‌تر و هدفمندتر تومور را فراهم می‌کنند. در این روش، با استفاده از تکنولوژی‌های تصویربرداری مانند سی‌تی‌اسکن و ام‌آر‌آی، شکل و محل دقیق تومور مشخص می‌شود و سپس با استفاده از نرم‌افزارهای طراحی درمان، پرتوهای تابشی به گونه‌ای تنظیم می‌شوند که بیشترین دوز را به تومور برسانند و کمترین آسیب را به بافت‌های سالم اطراف وارد کنند. این روش، دقت برخورد اشعه ها را افزایش داده و عوارض جانبی ناشی از آسیب به بافت های اطراف را کاهش می‌دهد.

رادیوتراپی تعدیل‌شده (IMRT)

پرتودرمانی با شدت تعدیل‌شده یا IMRT یک روش پیشرفته و بسیار دقیق در رادیوتراپی خارجی است که با کنترل شدت پرتو در نقاط میدان تابشی، امکان انطباق دقیق‌تر دوز پرتو با ابعاد و حجم تومور را فراهم می‌کند. در این روش، پرتو به چندین باریکه کوچک‌تر تقسیم شده و شدت هر باریکه پرتو به صورت مستقل قابل تنظیم است. این امر باعث می‌شود که دوز پرتو وارد شده در داخل تومور به حداکثر و در عین حال، دوز دریافتی بافت‌های سالم اطراف غده به حداقل برسد . رادیوتراپی تعدیل‌شده به ویژه برای درمان تومورهایی با اشکال پیچیده و یا تومورهایی که در نزدیکی اندام‌های حساس بدن قرار دارند، بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و می‌تواند عوارض جانبی درمان را به شکل قابل توجهی کاهش دهد.

رادیوتراپی هدایت تصویری (IGRT)

پرتودرمانی تحت هدایت تصویر یا IGRT یکی دیگر از روش های پیشرفته در رادیوتراپی خارجی است که با استفاده از تکنولوژی‌های تصویربرداری پزشکی مانند سی‌تی‌اسکن، امکان مشاهده و تصحیح موقعیت تومور را قبل و در حین درمان فراهم می‌کند. در این روش، تصاویر لحظه‌ای از تومور سرطانی گرفته می‌شود و در صورت وجود هرگونه تغییر در موقعیت تومور نسبت به برنامه درمانی اولیه، دستگاه رادیوتراپی به صورت خودکار تنظیم می‌شود تا پرتوها دقیقاً به هدف برخورد کنند. این تکنولوژی به ویژه برای درمان تومورهایی که در نواحی متحرک بدن مانند ریه‌ها و کبد قرار دارند، بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد و دقت و اثربخشی درمان را به شکل قابل توجهی افزایش می‌دهد. روش‌های پرتودرمانی سه‌بعدی (3D-CRT)، تعدیل‌شده (IMRT) و هدایت تصویری (IGRT) هر یک با تکنولوژی‌های پیشرفته خود، دقت و اثربخشی رادیوتراپی را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهند. پرتودرمانی سه‌بعدی با استفاده از تصاویر سه‌بعدی، امکان طراحی دقیق فرایند درمان را فراهم می‌کند و برای تومورهایی با اشکال منظم و قابل پیش‌بینی مناسب است. رادیوتراپی تعدیل‌شده با کنترل شدت پرتو، دوز دریافتی بافت‌های سالم را کاهش می‌دهد و برای تومورهایی با اشکال پیچیده و یا نزدیک به اندام‌های حساس ایده‌آل است و در نهایت رادیوتراپی هدایت تصویری با تصحیح لحظه‌ای موقعیت تومور، دقت پرتودرمانی را به حداکثر می‌رساند و در درمان تومورهای متحرک در نواحی مانند ریه و کبد به کار می‌روند . توجه داشته باشید انتخاب روش درمانی مناسب با توجه به نوع، محل و ویژگی‌های تومور و همچنین شرایط بیمار، توسط پزشک متخصص تعیین می‌شود و هیچکدام برتری درمانی نسبت به یکدیگر ندارند.

2.رادیوتراپی داخلی (Internal Radiotherapy)

در این روش، منبع پرتوزا به صورت موقت یا دائمی در داخل بدن و در نزدیکی موقعیت تومور قرار می‌گیرد. این روش به دو صورت براکی‌تراپی (Brachytherapy) و رادیوتراپی سیستمیک (Systemic Radioisotope Therapy) انجام می‌شود. در براکی‌تراپی، منبع پرتوزا به صورت جامد یا مایع در داخل تومور یا حفره‌های بدن قرار می‌گیرد. در رادیوتراپی سیستمیک، مواد رادیواکتیو به صورت خوراکی یا تزریقی وارد بدن می‌شوند و به سمت سلول‌های سرطانی حرکت می‌کنند. پرتودرمانی داخلی در درمان سرطان‌های پروستات، دهانه رحم، تیروئید و برخی سرطان‌های سر و گردن مورد استفاده قرار می‌گیرند.

براکی‌تراپی (Brachytherapy)

براکی‌تراپی (Brachytherapy) یا نزدیک‌درمانی یک روش درمانی داخلی در رادیوتراپی است که در آن، منبع پرتوزا به صورت موقت یا به شکل دائمی در داخل یا نزدیک تومور قرار می‌گیرد. این روش، امکان تابش دوز بالای پرتو به تومور را با کمترین آسیب به بافت‌های سالم اطراف فراهم می‌کند. براکی‌تراپی به دو صورت دوز بالا (High Dose Rate) و دوز پایین (Low Dose Rate) انجام می‌شود. در براکی‌تراپی دوز پایین یا LDR، دانه‌های رادیواکتیو کوچک به طور دائمی در تومور کاشته می‌شوند و به تدریج پرتو آزاد می‌کنند. در براکی‌تراپی دوز پایین یا HDR، منبع پرتوزا به صورت موقت و برای مدت کوتاهی در نزدیکی تومور قرار می‌گیرد و دوز بالایی از پرتو را در چند جلسه به سمت تومور می‌فرستد. براکی‌تراپی می‌تواند به صورت دستی یا با استفاده از دستگاه‌های رباتیک انجام شود و برای درمان انواع سرطان‌ها مانند سرطان‌های پروستات، سینه، دهانه رحم و پوست مورد استفاده قرار می‌گیرد.این روش درمانی به دلیل دقت بالا و عوارض جانبی کمتر، به عنوان یک گزینه درمانی مؤثر برای بسیاری از بیماران محسوب می‌شود.

رادیوتراپی سیستمیک (SRT)

رادیوتراپی سیستمیک (Systemic Radioisotope Therapy) یکی از روش های رادیوتراپی داخلی است که در آن، مواد رادیواکتیو به صورت مایع یا کپسول به بیمار خورانده یا تزریق می‌شود. این مواد از طریق جریان خون به سراسر بدن حرکت کرده و به سلول‌های سرطانی متصل می‌شوند. سپس، با انتشار پرتوهای رادیواکتیو، سلول‌های سرطانی را از بین می‌برند. این روش برای درمان سرطان‌هایی که به سایر نقاط بدن گسترش یافته‌اند (متاستاز) و یا سرطان‌هایی که به درمان‌های دیگر پاسخ نداده‌اند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. از مزایای این روش می‌توان به هدف قرار دادن سلول‌های سرطانی در سراسر بدن و کاهش عوارض جانبی نسبت به سایر روش‌های رادیوتراپی اشاره کرد.

مراحل کلی رادیوتراپی

رادیوتراپی، یک روش درمانی قدرتمند در مبارزه با سرطان های خونی است که با استفاده از پرتوهای پرانرژی، سلول‌های سرطانی را هدف قرار می‌دهد و از بین می‌برد. این روش درمانی شامل چندین مرحله کلیدی است که با همکاری تیمی از متخصصان مجرب و با استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته انجام می‌شود. در ادامه، به بررسی این مراحل می‌پردازیم تا شما را با این فرآیند مهم آشنا کنیم.

1. ترسیم نقشه راه درمان: برنامه‌ریزی دقیق برای حداکثر اثربخشی پرتودرمانی

در این مرحله، تیم پزشکی شما، متشکل از متخصصین انکولوژی پرتودرمانی، دزیمتریست و فیزیکدان پزشکی، با استفاده از دستگاه های تصاویر برداری پیشرفته مانند سی‌تی اسکن و ام‌آرآی، برنامه درمانی شما را با دقت طراحی می‌کنند. این برنامه شامل تعیین محل دقیق تومور، بافت‌های سالم اطراف، دوز و زاویه تابش پرتو است تا بهترین نتیجه درمانی با کمترین عوارض جانبی حاصل شود. همچنین، ممکن است از شما خواسته شود در موقعیت‌های خاصی قرار بگیرید و یا شما باید از ماسک یا قالب‌هایی برای ثابت نگه داشتن خود در طول روند تصویر برداری استفاده کنید.

2. شبیه‌سازی قبل از اجرا: اطمینان از دقت درمان

در این مرحله، شما در دستگاه شبیه‌ساز، که مشابه دستگاه رادیوتراپی است، قرار می‌گیرید. تیم پزشکی با استفاده از تصاویر و نشانه‌گذاری‌ها، برنامه درمانی را مجدداً بررسی و تنظیم می‌کند تا از دقت تشخیص اطمینان حاصل شود. ممکن است از شما خواسته شود نفس خود را در زمان‌های خاصی حبس کنید یا در موقعیت‌های خاصی قرار بگیرید تا پرتو به طور دقیق به تومور برسد.

3. شروع درمان: تابش پرتوهای ایکس و امواج آلفا، بتا و گاما

در این مرحله، شما در دستگاه رادیوتراپی قرار می‌گیرید و پرتوهای پرانرژی نافذ به تومور تابانده می‌شود. این فرآیند معمولاً بدون هیچگونه دردی است و حدود چند دقیقه طول می‌کشد. تعداد و مدت جلسات درمان بستگی به نوع و مرحله سرطان، محل تومور و سلامت کلی شما دارد و ممکن است چند روز در هفته و برای چند هفته ادامه داشته باشد.

4. نظارت بر بهبودی کامل: پیگیری و آزمایشات منظم برای اطمینان از سلامتی فرد

پس از اتمام فرایند درمان، تیم پزشکی به طور منظم شما را معاینه می‌کند تا اثربخشی درمان و عوارض جانبی احتمالی را بررسی کند. این معاینات ممکن است شامل آزمایش خون، تصویربرداری و معاینات فیزیکی باشد. معاینه منظم به تشخیص زودهنگام عود سرطان و مدیریت عوارض جانبی آن کمک می‌کند و به شما آرامش خاطر می‌دهد که در مسیر بهبودی هستید. در کل می‌توان گفت مراحل کلی رادیوتراپی شامل مشاوره اولیه، طراحی درمان، شبیه‌سازی، درمان و پایش پس از درمان است. در مرحله مشاوره، پزشک متخصص با بررسی شرایط بیمار و نوع سرطان، روش مناسب رادیوتراپی را تعیین می‌کند. در مرحله طراحی درمان، با استفاده از تصاویر پزشکی و نرم‌افزارهای پیشرفته، برنامه درمانی دقیقی برای بیمار تهیه می‌شود. در مرحله شبیه‌سازی، موقعیت دقیق تومور و بافت‌های اطراف آن مشخص می‌شود و بیمار برای درمان آماده می‌شود. در مرحله درمان، پرتوهای تابشی طبق برنامه تعیین شده به تومور تابانده می‌شوند و در نهایت، در مرحله پایش، بیمار به طور منظم تحت نظر پزشک قرار می‌گیرد تا از بهبودی کامل و عدم عود سرطان اطمینان حاصل شود.

عوارض رادیوتراپی

رادیوتراپی، به عنوان یک ابزار بسیار پرکاربرد در درمان سرطان، با هدف نابودی سلول‌های سرطانی، می‌تواند تأثیرات ناخواسته‌ای بر روی بافت‌های سالم اطراف غده نیز داشته باشد. این تأثیرات که به عنوان “عوارض رادیوتراپی” شناخته می‌شوند، می‌توانند در طول درمان یا حتی ماه‌ها و سال‌ها پس از آن ظاهر شوند. این عوارض، طیف وسیعی از مشکلات جسمی و روانی را در بر می‌گیرند و شدت و مدت زمان آن‌ها، به عوامل مختلفی مانند دوز اشعه، ناحیه تحت درمان، وضعیت سلامتی فرد و سن او بستگی دارد. در ادامه، به بررسی دقیق‌تر این عوارض می‌پردازیم:

• خستگی و بی حالی: احساس خستگی مفرط، یکی از عمومی‌ترین و شایع‌ترین عوارض رادیوتراپی است. این خستگی می‌تواند به حدی شدید باشد که انجام فعالیت‌های روزمره را دشوار کند. به عنوان مثال، فرد ممکن است پس از یک پیاده‌روی کوتاه یا حتی صحبت کردن احساس خستگی کند.
• عوارض پوستی: پوست ناحیه درمانی، مانند یک میدان جنگ، می‌تواند دچار آسیب‌های جدی شود. کبودی، التهاب، خشکی و حتی زخم‌های باز روی ناحیه تحت درمان، از جمله عوارض پوستی هستند که می‌توانند کمی دردناک باشند. برای مثال، در رادیوتراپی سینه، پوست ممکن است به شدت قرمز و حساس شود و حتی تاول بزند.
• ریزش مو: یکی از عوارض جانبی قابل مشاهده رادیوتراپی، ریزش مو است که می‌تواند تأثیر روانی قابل توجهی بر فرد داشته باشد. این ریزش مو معمولاً به شکل موقتی است، اما در برخی موارد، ممکن است دائمی باشد. به عنوان مثال، در رادیوتراپی سر و گردن، ممکن است تمام موهای سر و صورت بریزند.
• مشکلات گوارشی: دستگاه گوارش، یکی از سیستم‌های آسیب‌پذیر در برابر رادیوتراپی است. تهوع، استفراغ، اسهال و یبوست، از جمله مشکلات گوارشی هستند که می‌توانند منجر به کاهش وزن و سوءتغذیه شوند. برای مثال، در رادیوتراپی شکم، ممکن است فرد به دلیل تهوع و استفراغ شدید، قادر به خوردن غذا نباشد.
• مشکلات بلع: در صورتی که ناحیه گردن یا قفسه سینه تحت درمان باشد، عضلات و بافت‌های درگیر در بلع ممکن است آسیب ببینند. این آسیب می‌تواند منجر به مشکل در بلع غذا، درد هنگام بلع و حتی ایجاد حس خفگی و تنگی نفس شود.
• عوارض جانبی طولانی مدت: در درصد کمی از فرایند های رادیوتراپی، برخی از عوارض جانبی مانند یک بمب ساعتی، ممکن است سال‌ها پس از پایان درمان ظاهر شوند. این عوارض می‌توانند شامل فیبروز (سخت شدن و ضخیم شدن بافت‌ها)، آسیب به ناحیه عصبی، مشکلات قلبی و حتی سرطان‌های ثانویه باشند. برای مثال، در رادیوتراپی لگن، ممکن است سال‌ها بعد، فرد دچار فیبروز روده شود که می‌تواند منجر به انسداد روده و نیاز به جراحی شود.

با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در زمینه رادیوتراپی و تلاش‌های مستمر برای کاهش عوارض جانبی، همچنان آگاهی و شناخت کامل از این عوارض، برای بیماران و تیم درمانی ضروری است. این آگاهی می‌تواند به مدیریت بهتر عوارض، بهبود کیفیت زندگی بیماران و افزایش اثربخشی درمان کمک کند. به یاد داشته باشید که بسیاری از این عوارض، قابل پیشگیری یا کنترل هستند و با مشورت با پزشک و رعایت توصیه‌های او، می‌توان از شدت و مدت زمان آن‌ها کاست.

هزینه رادیوتراپی

هزینه رادیوتراپی، به عنوان یک درمان حیاتی برای سرطان، بسیار متغیر و تابع عوامل متعددی است. نوع سرطان و مرحله بیماری، از عوامل اصلی تعیین‌کننده هزینه هستند. به عنوان مثال، رادیوتراپی برای سرطان‌های پیچیده یا پیشرفته، ممکن است نیاز به جلسات درمانی بیشتر و تکنولوژی‌های پیشرفته‌تری داشته باشد که هزینه را افزایش می‌دهد. تعداد جلسات درمانی نیز تأثیر قابل توجهی بر هزینه کلی رادیوتراپی دارد. برخی از بیماران ممکن است به چند جلسه کوتاه نیاز داشته باشند، در حالی که برخی دیگر ممکن است نیاز به درمان‌های طولانی‌مدت و فشرده داشته باشند. تکنولوژی مورد استفاده در رادیوتراپی نیز نقش مهمی در تعیین هزینه دارد. به عنوان مثال، رادیوتراپی سه بعدی (3D-CRT) نسبت به رادیوتراپی شدت تعدیل شده (IMRT) هزینه کمتری دارد، اما باید توجه داشت که رادیوتراپی تعدیل‌شده می‌تواند تاثیر بسزایی در دقت و اثربخشی درمان سرطان داشته باشد. علاوه بر این، موقعیت تومور و محل تحت درمان نیز می‌تواند بر هزینه تأثیر بگذارد. پوشش بیمه‌ای بیمار نیز عامل مهمی در تعیین هزینه نهایی است. بسیاری از بیمه‌های درمانی، بخشی از هزینه‌های رادیوتراپی را پوشش می‌دهند، اما ممکن است محدودیت‌هایی در مورد نوع درمان، تعداد جلسات و مراکز درمانی تحت پوشش داشته باشند. در برخی موارد، بیماران ممکن است مجبور به پرداخت بخشی از هزینه‌ها به صورت آزاد شوند. علاوه بر هزینه‌های مستقیم رادیوتراپی، هزینه‌های جانبی مانند تصویربرداری، آزمایش‌های خون، ویزیت پزشک و داروها نیز باید در نظر گرفته شوند. این هزینه‌ها می‌توانند به میزان قابل توجهی به هزینه کلی درمان اضافه کنند. با این حال، مراکز درمانی و سازمان‌های خیریه مختلفی وجود دارند که می‌توانند به بیماران نیازمند در تأمین هزینه‌های رادیوتراپی کمک کنند.

رادیوتراپی: گامی نوین در درمان سرطان

رادیوتراپی، به عنوان یک روش درمانی قدرتمند در مبارزه با سرطان، با هدف نابودی سلول‌های سرطانی و حفظ بافت‌های سالم، انواع مختلفی دارد که هر کدام با تکنولوژی‌های پیشرفته خود، دقت و اثربخشی درمان را به طور قابل توجهی افزایش می‌دهند. با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در این زمینه، عوارض جانبی این روش درمانی را نمی‌توان نادیده گرفت. آگاهی از این عوارض و مدیریت صحیح آن‌ها، نقش مهمی در بهبود کیفیت زندگی بیماران و افزایش اثربخشی درمان دارد. هزینه رادیوتراپی نیز با توجه به عوامل متعدد، متغیر است و نیازمند بررسی دقیق و همه جانبه بر اساس شرایط فردی است. در نهایت، با همکاری تیم پزشکی مجرب و رعایت توصیه‌های آن‌ها، می‌توان از مزایای این روش درمانی بهره‌مند شد و به بهبودی کامل دست یافت.